تابلوی نقاشی سهراب سپهری در کاخ موزه سعدآباد - وبلاگ راضانی

گرچه اغلب ما از تابلو های نقاشی سهراب سپهری کم تر اطلاع داریم، اما باید بدانید که در طی چند سال گذشته، تابلوهای این شاعر معروف بارها در حراج های هنری تهران رکودی تاریخی به جای گذاشتند و در آخرین بار با رقم هایی تکرار نشدنی و میلیاردی به فروش رفتند.

سهراب سپهری در نقاشی از دستاوردهای زیبایی شناختی شرق و غرب بهره مند شده بود که این اثرگذاری در آثارش جلوه گر بودند. او در آثار نقاشی خود، رویکرد نوین و متفاوتی داشت به طوری که فرم های هندسی نخودی و خاکستری رنگش با تمامی نقاشان فیگوراتیو هم زمانش متفاوت بود. وی در نقاشی به شیوه ای موجز، نیمه انتزاعی دست یافت که برای بیان مکاشفه های شاعرانه اش در طبیعت کویری کارگشا بود.

یکی از مجموعه های پر تکرار و البته جذاب در میان آثار نقاشی سهراب، مجموعه تنه درختان است که نمونه های بسیاری از آن ها موجود می باشد. سپهری در این تابلو ها با استفاده از خطوط سیال و رنگ های خاکی، به گونه ای انتزاعی و جذاب تنه درختان را نقاشی کرده است.

از آثار او می توان به طبیعت بیجان 1336 خورشیدی، شقایق ها، جویبار و تنه درخت 1339خورشیدی، علف ها و تنه درخت 1341خورشیدی، ترکیب بندی با نوارهای رنگی 1349خورشیدی، ترکیب بندی با مربع ها 1351 خورشیدی و منظره کویری 1357 خورشیدی اشاره کرد. برخی از آثار وی نزد مجموعه داران و دوستان سپهری قرار گرفته است و پروانه سپهری خواهر سهراب، آثاری از وی را که در اختیار داشت به موزه کرمان اهدا کرد.

سپهری رکورددار قیمت نقاشی مدرن ایرانی است. سه سال قبل در سومین حراج تهران، ویژه آثار هنر مدرن و معاصر ایران، بالاترین رکورد فروش اول و دوم به 2 نقاشی از سهراب سپهری تعلق گرفت. بالاترین قیمت برای نقاشی بدون عنوان سپهری از مجموعه تنه درختان بود که یک میلیارد و 800 میلیون تومان به فروش رفت. این تابلو را یک خریدار کانادایی به وسیله تلفن سه برابر قیمت اولیه خرید. دومین رکورد هم به تابلوی انتزاعی سهراب اختصاص داشت که یک میلیارد و600 میلیون تومان به فروش رسید. در چهارمین حراج تهران باز هم نقاشی سپهری به بالاترین قیمت فروخته شد. این بار هم نقاشی از سری تنه درختان سهراب سپهری با رقم قابل توجه 2 میلیارد و 800 میلیون تومان به فروش رفت. در حراج رسمی سال بعد همچنان سپهری گران ترین بود، این بار با 3 میلیارد تومان. پول سازی نقاشی های او اما به داخل کشور محدود نشد. حراج کریستی خاورمیانه سالیانه 2 بار به وسیله خانه حراج کریستی در دوبی برگزار شده و آثاری از هنر معاصر کشورهای خاورمیانه در آن عرضه می گردد که اثری از سهراب در این حراج، 160 هزار دلار فروخته شد تا تعیین گردد، نقاشی سهراب زبانی همه گیر دارد. این پرسش که بعد از وقفه ای چند دهه ای چرا سپهری و آثارش به اقبالی اینچنین دست پیدا کرده اند، پاسخی پیچیده دارد. شاید اگر شاملو امروز زنده بود می توانست در ذم هم آغوشی سرمایه و هنر و زوالِ تعهد حرف های بسیار داشته باشد، اگر خود تا امروز، غرق آن نشده بود.

سپهری در 1358 به بیماری سرطان خون مبتلا شد و به همین سبب در همان سال برای درمان به انگلیس رفت اما بیماری بسیار پیشرفت کرده بود و وی ناکام از درمان به تهران بازگشت. او انتها در غروب یکم اردیبهشت 1359 در بیمارستان پارس تهران به علت ابتلا به بیماری سرطان خون درگذشت اما این جدال قدیمی میان نگاه های مختلف در عرصه هنر اجتماعی و هنر فردی، هنوز هم ادامه دارد. جدالی که نه با شاملو و سپهری آغاز شده و نه بدون آنها انتها می یابد. در انتها می ماند قضاوت تاریخ درباره فردی که فراتر از شعر و نقاشی، عمیقا تنها بود و اندوهگین.

تابلوی تنه درختان سهراب سپهری در چهارمین حراج تهران به قیمت 2 میلیارد و 800 میلیون تومان به فروش رسید و همین امر سهراب سپهری را به گران قیمت ترین هنرمند ایرانی تبدیل کرد و حال نسخه ای از این اثر در خیابان ولیعصر(عج) و حوالی پارک ساعی روی دیوار نصب شده است. علی داوطلب هنرمند نقاش که نسخه ای از این اثر را روی دیوار نقاشی کرده است، درباره کار تنه درختان گفت: از آنجایی که کار سهراب سپهری اثری شناخته شده است از این رو دقت نظر بالایی را می طلبید از سوی دیگر عظیم شدن این نقاشی آن هم در ابعاد ساختمان کمی دشواری داشت که خوشبختانه با صرف زمان بیشتر رفع شد. کار روی نمای آجری به اجرا درآمده است به همین دلیل نیازمند زمان لازم برای زیرساخت بود و سپس کار به صورت رنگ آکرلیک به تصویر در آمد. نزدیک یک ماه زمان برای اجرای این اثر معروف سهراب سپهری در ابعاد 14 در 20 متر وقت صرف شد. اثر سهراب سپهری در ساختمانی اجرا شد که به لحاظ رنگ و نحوه اجرا با آن هارمونی داشت از این رو فکر می کنم می تواند اثری آرامش بخش به دنبال داشته باشد. در طول اجرای کار بارها دیدم که مردم ساعت ها می ایستند و کار را تماشا می کنند، این مساله برای من بسیار خوشایند بود زیرا این تشویق ها نشان دهنده اهمیت هنر برای مردم است.

تابلوی دیگر نقاشی از سهراب سپهری که متعلق به مجموعه خصوصی محمدعلی موحد است، 2 تا 3 میلیارد تومان قیمت گذاری شده است. این اثر در سپتامبر 1963 میلادی در هفتمین بینال سائوپائولو برزیل ارایه شده است و قرار بود درآمد حاصل از فروش این اثر به موسسه فرهنگی هنری صفای امید (ساخت مدرسه و کتابخانه عمومی و اهدای بورس تحصیلی به شاگردان ممتاز) واقع در تبریز، تعلق بگیرد. این اثر در نهایت در حراج تهران با قیمت پایه 2 میلیارد تومان، فروخته شد.

همچنین یک تابلوی نقاشی دیگر بدون عنوان از سهراب سپهری در حراج حضور داشت که آن هم 2 تا 3 میلیارد تومان قیمت گذاری شد که در اکتبر 2017 میلادی در حراج کریستیز لندن ارایه شده بود. این تابلو که در حراج تهران 2 میلیارد تومان قیمت گذاری شده بود، 2 میلیارد و 200 میلیون تومان چکش خورد.

تصویر اثر دیگر که در این گزارش مورد واکاوی قرار گرفته شده در کتاب نقاشی ها و طرح های سهراب سپهری با تنظیم پیروز سیار به چاپ رسیده است. اما آنچه به وضوح این اثر را در میان تجارب تجسمی سهراب سپهری برجسته می سازد، سیطره پهنه وسیع خاکی رنگ است که چنان حجیم شده که عرصه نقاشی را یکسره درنوردیده است. پهنه ای که با ضربات محکم و مطمئن عمودی و با چنان سرعت و قدرتی ترسیم شده که نشان از برون ریزی هیجانی هنرمند دارد. این پهنه، هیبتی سترگ، برافراشته و سهمگین دارد. پژواک صدایی است که صدا در شعر هنرمند نیز عنصری پاینده است. عظمت تنهایی از جنس هراس است. به بیان خود سهراب: ای هراس قدیم! در خطاب تو انگشت های من از هوش رفتند. این حیات شدید نوعی تجلی از امر والا است، امر غریب و ناشناخته؛ تجربه ای گران سنگ که تأثیری ژرف بر جان ما می گذارد. ابهام و ناشناختگی نیز بر طنین این تجربه می افزاید. در این اثر به روشنی شاهد حدوث یک واقعه ایم. مواجهه با حقیقتی عظیم و برتر، آنجا که واقعیتِ فراسوی طبیعت رخ می کند؛ وحدت وجود، یا رازناکی مرگ. نقاشی سهراب نیز چون شعرش، آنجا که از سرچشمه مرگ تغذیه می کند، عظیم و فخیم و اصیل می گردد: زندگی بال و پری دارد با وسعت مرگ.این تابلو که در آغاز در حدود 500 تا 700 میلیون تومان برآورد شده بود به قیمت یک میلیارد و دویست میلیون تومان به فروش رسید.

اثر حاضر نمونه ای از مهم ترین مجموعه آثار سهراب سپهری موسوم به سری تنه درخت است که به روشنی ویژگی های نقاشی او را نشان می دهد. در این سری، ترکیبی فشرده متشکل از تنه های متراکم درختان، به صورت تخت، خلاصه و هندسی شده با تأکید بر بافت درختان و بیانی منحصر به سهراب پدیدار می گردد. رنگ در این اثر، مانند اغلب آثار هنرمند محدود و تیره است و عناصر حداقلی تصویر نقش قاطع و معین کننده ای در ترکیب بندی دارند. نوع رنگ گذاری، بافتی از جنس تنه های زبر و متخلخل درختان به وجود آورده است. در این تابلو، درختان انبوه و فشرده، یادآور جنگل های متراکم و کهن ایرانی است، اما اجتناب از پرداخت به جزییات، این اثر را از تجسم تنها چند تنه درخت، دور می کند. اثری آشنا که هر آن آشنایی زدایی می گردد و در این آشنایی زدایی، درختانی مثالی را می آفریند که گویی متعلق به جهانی دیگرند؛ جهان تصورات، تخیلات و ذهنیات نقاش که حاصل تعمق در طبیعت هستند.

امروزه سهراب سپهری به یکی از آیکون های اصلی مارکت هنرهای تجسمی ایران در عرصه های داخلی و بین المللی تبدیل شده است. او که در سال های گذشته بیشتر به سبب اشعار سپید ساده و لطیفش در میان مردم مقبولیت خاص یافته بود، حالا گوی اقبال دوستداران نقاشی را نیز ربوده است. ثبت رقم فروش 2 میلیارد و 800 میلیون تومان در حراج تهران سال 1394 و عبور از همه رکوردهای پیشین وی، پدیده ای شگفت انگیز در مارکت هنر معاصر ایران محسوب می گردد.

هنر سهراب سپهری گونه ای اصیل و شاعرانه از نقاشی دوران ما است. شور، مستی و روح بلندپرواز او و اشتیاقش برای یگانگی با طبیعت به وسیله استحاله در آن، آثارش را از خلوصی دلپذیر و جذبه ای عمیق سرشار می کند. طبیعتی که وی در بسیاری از نقاشی هایش از آنها الهام گرفته، بیش از هرچیز از پیاده روی های تنهایی در بیابان های اطراف کاشان حاصل آمده است. اما آنچه هنرمند در چشم انداز می بیند، زیباییِ بومیِ مکان مند نیست، بلکه محتوای آن زیبایی در اندیشه خود هنرمند است. هنر سهراب سپهری مشحون از شیفتگی رومانتیک است. طبیعت در آثار او معبد هنرمندان رومانتیک است؛ هم پاس دار قلب و روح شاعر است و هم منبع خوف و خشوع او. با این حال طبیعت پردازی فرجام کار وی نیست چرا که همواره شوق و جذبه هنری بر بازنمایی وفادارانه چشم انداز برایش ترجیح دارد. این بازکردهای طبیعت، گاه جسورانه و مهیب اند و نه خجالتی و معصوم. در برترین آثار سهراب، حضوری سهمگین در طبیعت حس می گردد و اثر حاضر در این زمره می گنجد.

اثر پیش رو، نمونه شاخصی از مهمترین آثار سهراب سپهری است که به روشنی ویژگی های نقاشی او را نشان می دهد. در این سری از آثار او، فضای انتخاب شده ای از طبیعت، عموماً متشکل از تنه های متراکم درختان، خلاصه و هندسی شده و با بیانی منحصر به سهراب پدیدار می گردد. رنگ در این اثر، مانند اغلب آثار هنرمند محدود و تیره است و عناصر حداقلی تصویر نقش قاطع و معین کننده ای در ترکیب بندی اثر دارند. نوع رنگ گذاری، بافتی از جنس تنه های زبر و متخلخل درختان به وجود آورده و روشنی زمینه بر اهمیت عناصر غالب تصویر افزوده است. همانقدر که سهراب در شعر و انتخاب واژگان حساس است، در نقاشی نیز انتخاب کادر، ترکیب بندی، همنشینی رنگ ها و گزینش عناصر حداقلی تصویر برایش اهمیت دارد. نگاه سهراب به نقاشی؛ همواره نگاهی توام با دقت نظر و حساسیتی شاعرانه است. حتی گاه نگاهی نگران.

حاصل تمامیِ تعمق ها و اندیشه های سپهری، دست یابی به هویتِ تصویری نابی است که توانسته نقاشی های به جای مانده از وی را امروزه بر تارک شاخص ترین و ارزشمندترین آثار هنر مدرن ایران قرار دهد. حضور همیشگی نقاشی های او در بازارهای هنری داخلی و خارجی و کسب رکوردهای خیره کننده، بهترین گواه این مدعاست. رقم فروشی معادل 665 هزار دلار در سال 2011، در حراج کریستیز دوبی نشان از ارزشمندی آثار و منحصر به فرد بودن نقاشی هایی دارد که سپهری توانسته در طول حیات هنری اش به یادگار بگذارد. اما اثری از این هنرمند در حراج تهران در سال 1393 از این رکورد جهانی نیز عبور کرد و با رقم فروش یک میلیارد و 800 میلیون تومان به بالاترین رکورد وی دست یافت.

اهمیت سهراب سپهری در مدرنیسم ایران، به ویژه دوره درخت های او بر هیچ فردی پوشیده نیست و درباره آن بسیار گفته و نوشته شده است؛ اما از منظری تازه می توان به درخت های سپهری نگریست. دقت سهراب در چینش این طبیعت و ترکیب بندی مختصری که جز زمینه و چند تنه درخت چیزی ندارد، بسیار قابل توجه است؛ دقت و توجهی که باید به طور کلی، به هنر و اشعار او نسبت داد. کریم امامی، منتقد هنری در یادداشتی خواندنی، درباره این ویژگی آثار سهراب می نویسد: سپهری در همه مراحل کارهای خود دقیق و سخت گیر بود، برای نقاشی بهترین کاغذ، بهترین بوم و بهترین رنگ ها را به کار می برد. کلاف بوم و قاب تابلو حتماً بایستی از بهترین نوع باشد. خود نقاشی ها که دیگر هیچ. اگر کم ترین شکی نسبت به سلامت کار داشت، از به نمایش گذاشتن آن خودداری می کرد

این تابلو که در آغاز در حدود 2 تا سه میلیارد تومان برآورد شده بود به قیمت 3 میلیارد تومان به فروش رسید.

اما این انتها نوار موفقیت های هنری سهراب سپهری در قالب عرضه نقاشی حراج تهران نبود و در 1397 خورشیدی یکی از تابلوهای سپهری که در تصویر پایین به نمایش در آمده به قیمت 5 میلیارد و 100 میلیون تومان به فروش رسید تا رکورد گران قیمت ترین تابلو نقاشی تاریخ هنر ایران به نام سهراب سپهری ثبت گردد. رضا نامی ـ هنرمند و کارشناس هنری درباره دلایل فروش بالای این آثار گفته است چند وجهی و کاریزماتیک بودن شخصیت سهراب سپهری به عنوان یک شاعر و نقاش در به فروش رفتن آثار این هنرمند با قیمت های بالا و زدن رکورد در خرید و فروش آثار هنری، تأثیر زیادی داشته است. همچنین جنبه شاعرانگی نقاشی های سپهری توانسته توجه علاقه مندان را به سمت آثار این هنرمند جلب کند. ایرانی ها به این وجه توجه بیشتری دارند و با شعر، بیش از نقاشی هم نوا هستند. این حس شاعرانه بودن خیلی موثر بوده است. بحث دیگر، عرضه و تقاضاست. هنرمندان زیادی بوده اند که هم تراز با سهراب سپهری یا حتی خیلی بهتر از او کار کرده اند، اما آثارشان به این پایه نرسیده، چون عرضه و تقاضای آثار آن ها نسبت به نقاشی های سهراب بسیار متفاوت بوده است.

امروزه یکی از تابلوهای تنه درختان سهراب سپهری در موزه هنرهای زیبا کاخ سعدآباد نگهداری می گردد و همه روزه از ساعت 9 تا 17 می توانید به بازدیدش بروید.

دوره تاریخی: معاصر

نقاش: سهراب سپهری

محل نگهداری: موزه هنرهای زیبا، کاخ موزه سعدآباد

زمان بازدید: 9 تا 17 (در تعطیلات رسمی ساعت بازدید را کنترل کنید)

آدرس کاخ موزه سعدآباد: تهران، خیابان ولیعصر، خیابان شهید فلاحی، خیابان شهید کمال طاهری