سیفی آزاد: اگر کپی آوای باران بودیم مخاطب ما را دوست نداشت خبرنگاران - وبلاگ راضانی

به گزارش گروه فرهنگی خبرنگاران، در کارنامه کاری رحمان سیفی آزاد، تنوع حرف اول را می زند. از کارگردانی نمایش شایعات گرفته تا کارگردانی ماجان و نویسندگی من مادر هستم. حالا او با عنوان یکی از تهیه نمایندگان سریال ملکه گدایان به سوالات ما درباره شکاف طبقاتی، وظیفه سینما و تلویزیون در موقعیت های اجتماعی و همچنین شباهت های این سریال با آوای باران پاسخ داده است.

یکی از کهن الگو ها یا مدل های داستانی که خیلی علاقه مند و هوادار دارد تقابل فقیر و غنی است و در سال های اخیر این علاقه بیشتر هم شده است. قبول دارید که این امر بنا به شرایطی که هر جامعه دارد کاهش و افزایش پیدا می نماید؟

اصولا موضوعات موردعلاقه مردم در کار های نمایشی نه فقط در این حوزه موضوعی بلکه در موضوعات مختلف هم بنا به شرایط مالی، سیاسی، اجتماعی هر کشور و حال و هوای روز جامعه هر کشوری متفاوت می گردد و گرایش آن بیشتر یا کمتر می گردد. در جامعه فعلی ما هم یکی از موضوعاتی که همیشه مدنظر بوده بحث فقیر و غنی و عدالت اجتماعی بوده است، با این تفاوت که جزء دغدغه ها و آرمان های نظام جمهوری اسلامی این بوده است که بتواند به تحقق عدالت اجتماعی که یکی از آرمان ها بوده است، دست پیدا کنیم؛ بنابراین در این شرایط مالی که شکاف طبقاتی به شدت گسترش یافته است، می توان گفت این موضوع دغدغه کسان بیشتری از جامعه است و دغدغه حتی مسئولان کشور است، پس می توان این را درست دانست؛ و این موضوع شاید در دهه 60 به این میزان دغدغه مردم نبود.

دهه 60 اصولا چنین شکاف مالی و طبقاتی ای وجود نداشت، ضمن اینکه همدلی به دلیل وقوع انقلاب و فضای معنوی که بر جامعه حاکم بود و دفاع مقدس و همدلی و همگنی جامعه بیشتر از الان بود. ما یک هدف و دشمن مشترک داشتیم. دشمنی ملموس که باید با آن می جنگیدیم و دشمنان زیادی که همه همگن علیه آن بودیم و تمام هم وغم ما بر دفع دشمن و کسانی که برای کشور مشکل ایجاد می کردند، صرف شد؛ بنابراین همدلی وجود داشت و همه مثل هم زندگی می کردند و حتی اگر دارا بودند تظاهر به اشرافیت نمی کردند. می دانستند این تظاهر خریدار ندارد و قبح هم محسوب می گردد، ولی الان برعکس شده و تظاهر به اشرافی گری قبح نیست و حتی ارزش جعلی شده است. این ها ارزش های واقعی انسانی و اجتماعی نیست، بلکه به دلیل شرایط مالی و احتیاجمندی ها جعل شده است.

سینما معمولا در این سال ها یا راوی این تقابل فقیر و غنی بوده است یا در جا هایی به شکل افراطی قاضی بوده است. آیا جایی از این دو حالت خارج شدیم یا خیر؟ این دو حالت اساسا چقدر یاری نماینده بوده است؟

اصولا یک بخش از این اتفاق برای گریزناپذیربودن، از لوازم ژانر یک کار نمایشی است که معمولا به صورت ملودرام یا طنز است و در هر دو اغراقی وجود دارد، ولی در بازنمایی واقعی کار اصولا معتقد هستم فیلمساز قاضی نیست، فیلمساز تحلیلگر هم نیست. نباید صندلی را اشتباه گرفت. فیلمساز منعکس نماینده زیرمتن جامعه خود برای گفتمان جامعه خود به جهان است. برای اینکه گفتمان شکل گیرد باید زیرمتنی جامعه داشته باشد؛ بنابراین هرکدام از این روش ها که اتفاق افتاده، خطاست. راوی افراطی و تفریطی غلط است، راوی قاضی بودن هم غلط است. در این قسمت یک جنس فیلمسازی و ژانر هایی داریم که چه کمدی و چه ملودرام، گاهی اوقات به دلیل داستان پردازی مجبور به اغراق یا دچار افراط و تفریط می شوند. درواقع از آن موضوع ابزاری برای زمینه داستانی خود می سازند. یک دسته نیز فیلمسازی رئالیستی نزدیک به سینمای مستند و غیرداستانی است که می تواند واقعیت های اجتماعی را منعکس کند و راوی صادق باشد، نه راوی قاضی!

و راهکار هم باید ارائه دهد؟

راهکار کار فیلمساز نیست، چون متخصص موضوع نیست. اگر راهکار هم بدهد اشتباه است، یک راهکار احساسی می دهد؛ و گفتن علت ها هم کار اشتباهی است؟

این ها را باید بر اساس نظرات کارشناسان اجتماعی و سیاسی و هر موضوع دیگری داشته باشد و تحلیل کند. ما کارشناس نیستیم که بگوییم علت ها به نظر اینچنین است. ممکن است من تحلیل شخصی داشته باشم، ولی این تحلیل شخصی من ارزش آماری و علمی و پژوهشی ندارد. تحلیل شخصی بنده است. یک بار بر اساس آمار و پژوهشی که در اختیار دارم به علل و عوامل می رسم و زمانی تحلیل شخصی من است. تحلیل شخصی ارزش شخصی دارد و راهکار شخصی هم ارزش شخصی دارد، ولی ارزش نسخه پیچی برای کل جامعه را نمی تواند داشته باشد، چون صندلی آن اینچنین نیست. این ها هر یک صندلیی دارند. به نظر من در جامعه ما گاهی اوقات و بعضی مواقع نیز خیلی اوقات حیثیت افراد تفکیک نمی گردد، یعنی مثلا منتقد، روزنامه نگار یا فیلمساز پای خود را فراتر می گذارد و می گوید من راهکار می گویم. او نمی تواند راهکار ارائه دهد، چون کارشناس نیست. مگر اینکه پیش از این، فیلمساز باید محقق این کار باشد و پژوهش علمی نموده باشد و گزارش علمی بدهد که این از گزارش احساسی دادن متفاوت است و بازتاب دریافت های اجتماعی را بروزدادن نه راهکار است، نه علل است، بلکه فقط دریافت و هشدار است.

نهایتا می تواند واکنش باشد.

بله، درست است.

با تمام این تعاریف چه شد به سمت ملکه گدایان رفتید؟ قرار است بازتاب این بخش از جامعه باشید؟

قاعدتا آنچه برای ما در این موضوع اهمیت دارد بحث بچه ها کار و مسائل و مشکلاتی که دارند و چندوچون آن را تصویرکردن است. صحبت این است که دو مطلب داریم. اول خود بچه ها هستند که کار می نمایند، چه در قالب باند باشند یا مجبور باشند برای درآمدزایی و ارتزاق سالم و حلال این کار ها را انجام دهند. خود کودک بی گناه است و به جهان آمده که زندگی کند، استفاده ای که از این کودک می گردد به آن موضوعیت می دهد. یعنی شامل باند یا غیرباند می گردد. ارزش های اجتماعی بچه فرقی نمی نماید و به هر حال حق حیات دارد و بچه ها کار هم نباید کار نمایند، ولی چاره ای نیست. پس یک سری کمبود ها و مسائل از پایه نهاد های اجتماعی تا بحث های مالی و عوامل دیگر اجتماعی باعث می گردد این قشر ایجاد گردد. ما با نشان دادن به آن نهاد ها آلارم می دهیم که نتیجه خروجی این رفتار های شما بچه هایی می شوند که قربانی هستند. این قربانی بودن یک سری در کار باند است، یک سری ناچارند به خاطر اقتصاد خانواده کار نمایند. از جا هایی که کمبود شغل است و هزینه ها زیاد است، مجبورند به شهر بیایند و کار نمایند. فاز بعدی این مساله این است که مردم جامعه را از این شرایط مطلع کنیم که درنهایت بگوییم ما فارغ از نهاد های اجتماعی باید این بچه ها را مورد توجه قرار دهیم و در قالب یاری های فردی به این بچه ها یاری کنیم و کسی که دست احتیاج به سوی مردم دراز می نماید لزومی ندارد کنکاش کنیم که چه کاره است یا باندی در میان است؟ ما مسئول و مفتش نیستیم. حاکمیت و دولت و مفتشین و نیروی انتظامی این وظیفه را دارند و وظیفه ما یاری کردن به احتیاجمندی است که دست احتیاج به سوی ما دراز می نماید. این وظیفه دینی، اخلاقی، انسانی و اسلامی ماست.

فارغ از اینکه آن سو چه اتفاقی می افتد؟

اگر ما نشان دهیم بچه ای در باند است بدین معنا نیست که مردم پول ندهند و یاری ننمایند، بلکه معنی اش این است به نهاد های اجتماعی نشان دهیم از این بچه ها سوءاستفاده می گردد و این بچه سالم کار می نماید و مثل هر بچه دیگری دارای حقوق اجتماعی است و باید بدان رسیدگی کرد. این هشدار های پیرامونی است که مربوط به شهرداری ها و نهاد های مختلفی که باید وظایف خود را انجام دهند. یک سو این است که نادیده گرفته می گردد ما موظف هستیم به هم نوع یاری کنیم، چه از نظر دینی و چه از نظر انسانی این وظیفه را داریم تا جامعه پویا و خرسند و جذاب داشته باشیم. برای اینکه پا را فراتر می گذاریم و تفکیک جنسیت نمی کنیم، نقش خود را عوض می کنیم و می خواهیم یاری نکنیم می گوییم همه سارق هستند یا همه قاچاقچی هستند. همه این ها باند هستند و این از سر باز کردن مسئولیت اجتماعی است. نشان دادن این ها به معنای نفی یا بهانه ای برای انجام مسئولیت های اجتماعی نیست. ما به عنوان شهروند موظف هستیم مسئولیت اجتماعی خود را اجرا کنیم و نهاد های مختلفی که وجود دارند اعم از بهزیستی، شهرداری، NGO ها و دولت در سطح کلان و... موظف هستند با کسانی که از این بچه ها سوءاستفاده می نمایند برخورد نمایند و افراد سوءاستفاده گر را به مجازات برسانند و اعلام نمایند. این تفکیک حیثیت هاست که بدان قائل هستیم. در طول سریال هم این روشن خواهد شد.

در ملکه گدایان داستان البرز را می بینیم، داستان افرا را می بینیم و داستان بچه ها را می بینیم، انگار خرده روایت ها زیاد است و داستان های اصلی هم چنین هستند. مخاطب بخواهد بخش بخش این ها را ببیند، جزیره جزیره قرار است ببیند یا درنهایت مجمع الجزایر هستند؟

مجمع الجزایر نیست، داستان تعیین است و قهرمانی دارد. آدمی به ناچار مجبور به بازگشت به کشور می گردد، هویت او نقض می گردد و او در پی اثبات هویت خود است و در این راستا آدم های مختلفی را دیدار می نماید تا به واقعیت های زندگی خود دست یابد. واقعیت هایی که از او پنهان شده بود و الان باید بدان دست یابد و در این راستا با آدم های مختلفی گره می خورد و داستان ها با او همراه می گردد. این طور نیست داستان ها جزیره ای باشد. در ذیل این کنش یعنی خرده روایت ها در تمام سریال های بلند جهان مثل سریال های ما، باید جزئیات روایت را در راستای کنش اصلی بیان کنید. اگر با ساختار فیلمنامه به یک فیلمنامه سینمایی برخورد کنید یک نوع است و اگر با ساختار فیلمنامه سریال برخورد کنید به نحو دیگری است. این جزء لوازم قطعی سریال است، نه این که ایراد باشد.

این سریال چند قسمت است؟

ما 36 قسمت داریم.

قسمت اول فوق العاده بود و شاید مهم ترین شکافی که ایجاد شد این بود که قسمت اول توقعات را خیلی بالا برد و پیش بینی هایی می شد، اما در ادامه، قسمت های بعدی به آن قوت و قدرت و جذابیت قسمت اول نبود.

ما به عنوان کسانی که محتوا فراوری می کنیم معتقد هستیم که کم فروشی نکردیم و همه قسمت ها، شگفتی های و جذابیت خود را دارد و از راستا معمایی خود عدول نکردیم و هر بار معمای جدیدی رو می گردد، نقش جدیدی گفته می گردد و قصه همچنان پرالتهاب و پرتنش جلو می رود و رابطه ها ساخته شده و رابطه ها تعیین شده است و توانسته بیننده را با خود همراه کند. این ذهنیت ما است. اینکه ممکن است بعضی قسمت ها به سلیقه شما یا هر بیننده دیگری بیشتر خوش بیاید و لذت بیشتری ببرد یکی از خاصیت های سریال سازی است. زمانی کوشش ما این بود در تمام قسمت ها این جذابیت را در اوج خود داشته باشیم، نه جذابیت های کاذب!

یک نقد که به این سریال می گردد شباهت آن به آوای باران است. از پخش آوای باران 7 سال گذشته و دوباره مساله بچه ها کار به شکل دیگری مطرح می گردد و سهیلی زاده هم آوای باران را ساخته بود. اساسا استفاده از نمونه های داخلی کار مذمومی است.

من ابتدا درباره این موضوع بیان کنم که درباره بچه ها کار پیش از آوای باران هم کار هایی ساخته شده است و یا کهن الگویی همچون الیور توئیست وجود دارد. این در جامعه ما از همان قضاوت های لحظه ای موضوعی است. چون به این موضوع برخورد کردید می گویید تکراری است، ولی از همه این موضوعات پیش تر 10 اثر ساخته شده که می توان گفت تکراری است. لحظه نگارش، روایت و داستان پردازی ها و فرمت گفتمانی است که با هم متفاوت است؛ این هم خیلی متفاوت است. به این لحاظ شباهتی به کار آوای باران ندارد جز اینکه بگوییم در آنجا هم موضوع بچه های گدا بودند، ولی داستان پردازی و گفتمان حاکم در اثر کاملاً متفاوت است. این برای این اثر است. اصولا در ساختن آثار مختلف از آثار پیش تر خود امر طبیعی است و همه جای جهان این امر مرسوم است، مثلا داستانی ساخته شده که می گویند ورژن سال جاری هم ساخته گردد. یک فیلم معروف فرانسوی را یک ورژن فرانسوی ها و یک ورژن آمریکایی ها ساختند. آمریکایی ها آن را بر اساس روایت هالیوود و حادثه محور یا اندیشه محور ساختند.

یعنی هرکسی می تواند روایت خود را داشته باشد؟

این نوع قضاوت کردن ها را علمی و شفاف نمی دانم. بیشتر مقاصد بهره برداری های لحظه ای و زرد از این می بینم. این ربطی به ملکه گدایان ندارد و، چون ساخته شده نباید ملکه گدایان ساخته گردد؟ به نظر من این موضوع منتفی است و باید حتما ساخته گردد. اگر من داستان جذابی برای ادامه شخصیت ها داشته باشم حتما باید بسازم. اصلا فکر نمی کردم، چون ملکه گدایان ساخته شده به من می گویند آوای باران ساخته شد و تمام! این روایت و بحث دیگری است. قصه آدم های دیگر و شخصیت های دیگر است. این بهره برداری فردی بود که خود را کشف کنیم. به نظر من این از بعد جامعه ایران باب است، ولی اگر بدون هیچ تغییر و خلاقیتی و بدون هیچ قصه متفاوتی، عینا همان را بیان کنیم سارقی می گردد. کپی برداری با اقتباس یا الهام دریافت خیلی تفاوت دارد. مثل این است که کتاب کسی را با دستخط خود بنویسید و بگویید برای من است. آن رسم الخط فکری مختص نویسنده اصلی است. اگر با دستخط خود بنویسید کپی برابر اصل می گردد. مطمئن باشید اگر کپی برابر اصل آوای باران بودیم مخاطب ما را دوست نداشت، چون جنس فیک هیچ گاه جذاب نیست. این از نظر ما مذموم است، به خاطر همین این نوع قیاس ها و قضاوت ها تکی و دم دستی است و ممکن است در آن سوءاستفاده ها و بهره برداری های سیاسی خاص انجام گردد.

یکی از نقد ها تصویری است که از طبقه متوسط یا حاشیه ای یا فقیرنشین ارائه می گردد. انگار شاهد المان های ظاهری همانند جوراب سوراخ و نوع حرف زدن کلیشه ای هستیم. یک جا هایی حرف های فلسفی می شنویم. پسری که با موتور می آید در جا هایی صحبت هایی می نماید که انگار جنس کلام او برای طبقه او نیست. این ها تناقض است یا طبقه اجتماعی حاشیه ای ما همین است؟

اولا ما به دلیل فضای مالی و شکاف مالی وحشتناک تقریبا طبقه متوسط نرمال را ندیده ایم. طبقه متوسط نرمال ما به سمت فقر و حاشیه نشینی رفته است. مجبور هستیم این مساله را بیان کنیم. طبقه متوسط به معنای نرمال نداریم، جامعه ما بین طبقه بالادستی و متوسط و فرودست از لحاظ مالی نیست. هریک از این ها آداب، تفکر اجتماعی و رفتاری خود را دارد. بخش زیادی از طبقه متوسط به سمت طبقه فرودست می رود و با خود فرهنگ را می برد ما بنابراین ممکن است شما در طبقه فرودست آدم هایی را ببینید که بگویید این برای این طبقه نیست. او از طبقه متوسط به دلیل شکاف مالی سر خورده و به پایین آمده است. اگر این بحث را دنبال کنیم، در جامعه فرودست از این جملات می شنویم. اتفاقا یکی از تناقضات جذاب این است که سطح لایه های اجتماعی ما با انفجار اطلاعاتی در فضای مجازی مثل قدیم نیست و ممکن است من به عنوان فرد بی سواد جمله ای به غایت فلسفی بگویم که برای من نیست و متعلق به طبقه من هم نیست. من طوطی وار فضای مجازی را دنبال می کنم. یکباره جمله ای می گویید که طرف مقابل تصور می نماید من کتاب نیچه خوانده ام! یک جمله از نیچه را در جایی نقل نموده اند و من خوشم آمده و بیان می کنم؛ بنابراین نگاه ما به طبقه فرودست امروز با توجه به تغییر شرایط اجتماعی و اطلاعاتی جامعه باید تغییر کند. نمی توانیم نگاه کلیشه ای گذشته را داشته باشیم. در گذشته امکان نداشت کسی راجع به موضوع روز میکروذرات اطلاعات داشته باشد. من می گویم ممکن است بچه ای طی استفاده موبایل فرسوده و اینترنت نابود به اطلاعاتی برسد که به دلیل فهم و درک آن اطلاعات نیست. فاز دیگر این است که در لابه لای طبقه ای که می خواهیم در جامعه فرودست نشان دهیم کلیشه ای نیست و نمی خواهیم بگوییم همه بی فرهنگ و بدبخت و نفهم هستند. اتفاقا در همین قشر افرادی هستند که خیلی بااخلاق، باشعور و بافرهنگ هستند.